Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

1864 : Charles de Gaulle, (Charlez a Vro-C’hall), barde breton

 

Le 2 février 1969, Le général de Gaulle fit sensation à Quimper lors de son dernier discours public, en prononçant quatre vers en breton :
Va c’horf ‘zo dalc’het
Met davedoc’h e nij va spered
‘Vel ul labous a-denn-askell,
‘Nij da gavout e vreudeur a-bell.

(Mon corps est retenu, mais vers vous vole mon esprit comme l’oiseau à-tire-d’aile vole pour retrouver ses frères au loin).

Ce poème prend toute sa résonnance quand on sait que l’oncle du général, également appelé Charles de Gaulle, était atteint de la poliomyélite. Il vivait en fauteuil roulant dans un appartement de Montparnasse, logement qu’il ne quitta jamais. Charles de Gaulle, par son nom, pris conscience de sa celtitude très jeune. Il apprit le breton et le gallois et malgré son infirmité entretint de nombreuses relations littéraires.

Alies, barzhed, an avel
A gasas din ho mouez a-bell
Helavar ha c’hwek ha pergen
Int am frealze em anken

(Bien souvent, ô bardes ! le vent m’apporta votre voix de loin, elle était éloquente, elle était douce et belle, elle me consolait dans mes peines).

Sous son nom bardique Barz Bro-C’hall (Barde de Gaule) ou sous son nom bretonnisé Charlez a Vro-C’hall, il devint secrétaire d’une association d’écrivains Breuriez Breiz (confrérie de Bretagne) et organisa le premier congrès celtique de Saint-Brieuc en 1869. Collaborateur de Feiz ha Breiz, (Foi et Bretagne), célèbre hebdomadaire catholique, il n’eut cesse de rappeler qu’il avait la Bretagne et le breton au coeur :
An hini a roas ar son-mañ,
A reer A Vro-C’Hall anezhañ ;
Hogen Breizad eo a galon :
Roit dezhañ un anv gwirion.
E gorf e Bro-C’Hall zo dalc’het,
He spered avat, n’emañ ket :
Nijal ‘ra etrezek Breizh-Izel,
bemdeiz bemnoz a-denn-askell
(Celui qui a fait cette chanson, s’appelle De Gaulle, mais il est de Bretagne par le cœur, donnez lui un nom qu’il mérite. Son corps est retenu en Gaule, mais son esprit ne l’est pas, il vole vers la Basse-Bretagne, tous les jours, toutes les nuits, à tire-d’aile).

Charles de Gaulle s‘illustra en adressant au gouvernement de Napoléon III, la première pétition pour les langues provinciales. Il visait l’instruction de la jeunesse de toutes les classes par le moyen des langues indigènes. L’Assemblée nationale n’eut pas le temps d’examiner le projet emporté dans la tourmente de la guerre de 1870.

Pennad orin / Texte original

BARZED ARVOR.
 
D’ANN AOTROU CHARLEZ A VRO C’HALL.
BARZ BREIZAD, E PARIS
Ar Gonidek, sav da benn
Ha bez hirio laouen !!…

Sutal a ra ann avel skiltrus er gwez huel ;
Krosmola a ra ar mor enn dro da Vreiz-Izel ;
Hag al logodennik dall, gand diouaskel groc’hen,
A nij kre ha kamm-digamm arog pao ar gaouen.

Ann deliou, war ar geod glaz, a ruil strobinellet
Evel eur bagad teuziou a bep tu dastumet ;
Hag ar bleizi, o iudal, a daol gand ann ekleo
Eunn dourni hag a rafe d’ann holl sevel ho bleo !

Ar sterik, enn eur glemma enn he gwele meinek,
A ia da gas he dour sklear d’ar mor braz islounkek ;
Ann devalijen a drid war gern ar c’herrek sounn,
Ar iourc’h, e touez ar strouez, en em guz gant sponroun.

Ha peger kaer eo ann deiz, pegen teval ann noz !
Ma Doue, c’houi ra traou kaer, ha gan e-hoc’h ma bennoz !
Gand daoulagad mad ounn dall ; hogen setu al loar
O tont da sklaerijenna bugale ann douar !

Salud d’it, loar arc’hantek, rouanez vraz ann noz,
Sav da benn war Menez-Bre, sav a-uz koat ann noz ;
Sav eta, sav huelloc’h, dalc’h da zevel bepred
Ma hello ann holl varzed ’nem gaoud aman kevred.


Taliesin ha Marzin, Gwen-c’hlan, diouganer braz,
Brizeuk, Gizouarn, Karis, c’houi zo maro, siouaz !
Digasid ho telennou e-harp troad ann derven
El leac’h ma vezo ar stroll, kleuk, didrouz ha kempenn.

Tavit mik, avel rag-eost, ha c’houi sterik klemmuz.
Id d’ho toull, bleizi naounek, tevaligen spontuz ;
Henchou fankek ha mein-ruill, gouveid digemer
Mad-oberour hor mamm-iez, ar Barz, hor Penn-sturier.

Diwallid da ober drouk d’ann hini zo goude,
Hanved Iann Willou Herri, hen-nez eo barz Kerne ;
Diwallid da zivera, c’houi koumoulen du-bran,
Vit ma c’hellint azeza war ar gador douskan.

Sant Kaourintin ha sant Paol, ha c’houi roue Gradlon,
Digasit, war boez he zourn, aman barz bro Leon ;
Roid eunn hinkane wenn d’ann aotrou Lezeleuk,
Ha gant-hi c’hoaz ho pennoz, pa vo he droad er stleuk.

Sant Padarn, sant Meldeok, Justok ha Gobrien,
Dougit war eur c’hravaz vruk unan ho peleien,
Va Aotrou Er Joubiou, eskob a Itali,
Hag e teuio barz Gwened ken eaz ha peb-hini.

Aotrou Persoun sant Loranz, Kemar, den kalounek,
Hastid, enn hano Doue, deud aman da brezek ;
Ho patroun hoc’h ambrougo gant he c’hril goz velget ;
Evel ma viot gweled, e viot anavet !

Tostait, suteller noz, grid eur sutelladen,
Ha c’houi sperejou Awen, grit peb a iouc’haden
Ken a greno ann douar, da embann d’ar varzed
Hasta buhan dond aman ; it zoken d’ho c’herc’hed.

Mad ! setu ind holl erru gan-e hoc’h ann eunn taol krenn.
Me a wel ann Aotrou Klec’h, barz koz ar Rungolvenn,
Gourc’hant, persoun Gwiseni, Kerzale, barz Plouneour,
Ha Milin, barz Plouzeniel, paotred hag a gan flour.


Sell, barz Kastelfidardo, Kere, beleg e Brest,
Sell c’hoaz Perrot, barz Taole, da gana ato prest ;
Sell Gwegen, barz sant Ujenn, Kastrek, barz Brenniliz,
Stangenet, barz Tregourez, holl kanerien diskuiz.

Hastid dont, Aotrou Roudaot, c’houi a zo dilerc’het ;
Marvad e ioac’h adarre o vale er verret ;
Etouez beziou ann anaoun ar feiz a zo gwall gre,
Ha setu oc’h hanvet mad barz Bali euz ann ee.

Breman p’ema o starda kerdin aour he delen
Barz pe eostik koat ann noz, d’ho lakat holl laouen,
Deud ivez, barzed ar bed, o kleved he vouez voan,
Rag boulc’het mad eo ann noz ; diredit ta buhan.

Diredit, Koronal ker, « barz ar vugaligou, »
Troud, er peoc’h ker kun breman ha ter enn emgannou ;
Taoled oc’h euz ho kleze da gemer eur bluen
Da skriva e brezounek skouer ar gristenien.

Azeit war gein ar goulm, Milin, « laouenan Breiz, »
Hastid dont gand ann Huel, ar barz c’houek, enn hor c’hreiz ;
Ha c’houi Kaourintin Thomas, hanvet « barz ann Tour-Tan, »
Mall braz eo war-n-omp-ni holl da glevet c’hoaz ho kan.

Itroun Varia Rumengol, mamm vad ar Vretonet,
Digasid d’e-omp, me ho ped, ho parz muia karet ;
He vouez, ker leun ha ken drant a frealzo ann holl
Pa lavaro na lezit den ebed d’enn em goll.

Ha te, roc’h ar strobinel, pe welloc’h Roc’h-allaz,
Digas d’e-omp ivez Rannou, breiziad stard a viskoaz,
Gand he Laouenidigez da holl varzed ar vro,
Ker kouls hag ar « c’hlac’har-gan, » saved a nevez-so.

Na peleac’h out-te, Mindu, ki lemm barz Gwerleskin ;
Peleac’h ema Prosper Prouz, da vestr drant ha lirzin ?
Kerz da lavared d’ezhan e ma ar Varzed all
Strolled e kreiz Koat ann noz ouz he c’hortoz rak-tal.


Galvit gand ho sutel aour, Gradlon, ho parz Fave,
Hag e Plounevez Kintin he c’hlevo mad ive
Eur c’hloarek a gar he vro ; sevel a rai he benn,
Hag ann daou varz a zeuio skanv a droad ha laouen.

Vel ma paouez ann eostik da gana he werz koant,
E tosta barz sant Loranz, hag hen sioul ha drant,
Da dal ar gador douskan, hag e sav ar Sturier
Da zigemeret gant-han barzed nevez Treger.

Ann Hegarad, barz Plouek, barz Kavan, ar C’habek,
Gwionvarc’h, ha c’hoaz ar Gall, tud lemm ha speredek,
A gan eur zon da c’hoarzin, pe Kantik sant Ervoan,
Hag a lenn troidigez dic’hall ha meurbed glan.

Kerkent ann Aotrou Vannier, barz deol sant Henvel,
A zispleg enn he iliz peb sul ann Aviel,
A gan gwerz he zant Patroum hag he gan ker kompez
Ma laka er c’halonou dudi ha levenez.

Ken a ro d’ann holl varzed ar Penn-Sturier eur zell :
« Trugarez d’e-hoc’h, eme-z-han, c’houi a gar Breiz-Izel
» Hag he iez, evel Brizeuk, Durand, Gwillom, Lukaz,
» A zo er gwele douar, kousked enn-han, siouaz !

» N’ouzoc’h ket c’hoaz marteze da betra oc’h galvet
» Da droad ann derven goz-man ? klevid eta, barzet,
» Eur c’helou espar meurbed, eur c’helou souezuz ;
» Na grenit ket koulskoude, ne ked eunn dra spountuz :

» Eunn Aotrou ouc’h a Baris, Charlez Vro C’hall hanvet,
» Den gwiek ha kalounek, en deuz eur werz savet
» Enn hor iez, desket gant han dre garantez d’hor bro ;
» Breiziz, greomp hon dlead, meulomp holl he hano.

» Goulennomp digand Doue ma vo heulied he skouer,
» Ma raio kalz evel-t-han euz hor c’henvroiz ker,
» Hag eunn deiz ar brezounek, enoret gand ann holl,
» A joumo enn hor bro geaz hep mont biken da goll !


» Breman eta, Kenvreudeur, leveromp, enn eur vouez,
» E kasomp da varz Paris, da dremen he enkrez,
» Hor c’halonou, hor bennoz ma vezo frealzet
» Pa na hell dont d’ar vro-man a garre kalz gwelet. »

Hag evel ann alc’houeder, pa zav a denn-askel
A-uz d’he neizik kuzed e gwiniz Breiz-Izel,
E sav peden ar varzed ; hag holl, enn eur dridal,
E leveront : Ra vevo pell Charlez a Vro-C’hall ! »

Enn deiz warlerc’h, da zav-heol, e-harp troad ann derven,
E ioa ar gador douskan ha war-n-hi eunn delen ;
Telen ann hini a gar kana a-hed ann noz
D’ann neb a ia d’he glevet gwersiou e Koat ann noz.

Eostik Koat ann noz.

 

Troidigezh / Traduction

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

Gaulle (Charles de) (Barz Bro C'hall) : Da varzed Breiz, Aux poètes de Bretagne, version bilingue, in La Revue de Bretagne et de Vendée 1864 pp389-393
Gaulle (Charles de), Les Celtes au XIXème siècle, in La Revue de Bretagne et de Vendée, 1864. 
Gaulle (Charles de), Les Celtes au XIXe siècle. Le Réveil de la race / Charles de Gaulle. Nouvelle édition / introduction, notes et additions de Jean Le Fuste. Paris : Librairie bretonne, 1903.


Archives départementales du Finistère : Lettre manuscrite aux bardes de Bretagne100 J 940 1 .
Postic (Fanch), Charles de Gaulle 1837-1880,  
Broudic (Fañch), Charles de Gaulle, un celtophile bretonnant à Paris au XIXème siècle, in langue-bretonne.org.
Wikipedia : Charles de Gaulle, écrivain 
Ar Yann (Yann-Vari), Barzed Arvor - Les bardes d'Armorique, à Charles de Gaulle , Revue de Bretagne et de vendée, 1864,
Argouarc'h (Philippe), Charles de Gaulle pionnier des relations celtiques, in A.B.P
Angrand (Pierre), Un Gobineau de la race celtique : Charles de Gaulle (Charlez a Vro-C'hall), Europe, mars 1966.
Coin (Élisabeth), Charles de Gaulle, l’oncle breton du général, Bretons, n° 121, juin 2016
Coin ( Élisabeth), Charles de Gaulle, barde breton, Valentiana, N°6, décembre 1990.

English
Berresford-Ellis (Peter), The dream of celtic unity, 2002, p.75