Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

1851 : Gwerz Kêr-Is La complainte de la ville d’ys

Le roi Gralon, St Guénolé, le Diable et la princesse dépravée Dahud… Ces personnages vont donner lieu à quantité de récits débridés depuis le romantisme. C’est le chansonnier morlaisien Olivier Souêtre qui va composer en 1851 le « tube » du XIXème siècle : Ar Roue Gralon ha Kêr-Is (Le Roi Gralon et la ville d’Ys). Qui n’a pas entendu chanter : Petra ‘zo nevez e Kêr Is, Ma’z eo ken foll ar yaouankiz, Mar klevan dreist kroz an houlioù, ar vombard hag ar binioù. (Quoi de neuf dans la ville d’Ys, quand la jeunesse devient folle, quand j’entends couvrir le grondement des vagues, par les bombardes et les binious).

Ce mythe de la ville engloutie trouve ses racines dans la littérature celtique ancienne. L’ancien mystère de St Guénolé, en 1580, nous décrit la ville livrée à la débauche :
Evañ, debriñ ne lezin ket, dañsal, korol pa’n vin follet,
Ha terriñ c’hoant ar galanted,
Evit nep labous e kouskin,
Denig joaius ne refusin
(Je ne me lasserai pas de boire et de manger, de danser comme une folle et de contenter le désir des galants. Je coucherai avec n’importe quel oiseau, je ne refuserai aucun jeune fêtard …) Devant un tel esprit dépravé, Saint Guénolé baisse les bras et menace : Ne zeuin mui birviken da brezeg en Is, Doue a zeui d’o dihuniñ komun ha d’o funis (Je ne viendrai plus prêcher à Ys, Dieu vous réveillera et vous punira tous !). Les Bourgeois n’en ont cure : Fur ha foll ni a gorollo, hep kemeret spont war un dro ; ar merc’hed ‘zo, me am bezo, div ha div war ma divrec’h (Sages et délurés nous danserons, sans vergogne, les filles qu’il y a je les prendrai par deux sur chaque bras !). Ys connaît la destruction par les flots au grand dam du roi Gralon :
Deuet eo Doue da bunisañ Is , Da selvel eus ar gwall ne hallan, ar mor kruel a welan hag a glevan an trouz, Konkedet e vo en Is, bourc’hiz ha bourc’hized, A prezant e varvont, galant ha galantez. (Dieu est venu punir Ys, Je ne peux la sauver du malheur, Je vois et j’entends la mer cruelle, Bourgeois et bourgeoises sont engloutis, Galants et galantes meurent).

Depuis il nous reste ce dicton Abaoe eo beuzet Is , n’eus kêr ebet evel Paris. (Depuis qu’ Is est engloutie, aucune cité n’égale Paris ! ). une tradition tenace traduit par-Is, par semblable à Ys et dit que Ys va renaître et redevenir capitale ! On imagine déjà un référendum : IS ou PARIS !

Pennad orin / Texte original

1. Petra 'zo nevez e Kêr Is
Mar de' deut drant ar yaouankiz,
Mar klevan-me ar binioù,
Ar vombard hag an telennoù?

2. N'eus e Kêr Is netra nevez,
Rag ar festoù-noz 'vez bemdeiz,
E Kêr Is n'eus nemet traoù kozh,
Rag ar festoù-mañ vez bemnoz.

3. Bodennoù drez 'zo diwanet,
E dor an ilizoù serret,
Ha war ar beorien o ouelañ,
E iser ar chas d'o drailhañ.

4. D'o c'hwezek vloaz an holl verc'hed
N'o deus Doue 'met ar pec'hed
Ha da ober dezho gurunenn
E roont o c'haerrañ rozenn

5. Ahes, merc'h ar Roue Gralon,
Tan an ivern en he c'halon,
Er penn kentañ deus an diroll,
A drein ar gêr d'he heul da goll.

6. Sant Gwenole gant kalonad,
'Zo bet meur a wech o kaout he zad,
Ha gant glac'har, an den Doue,
En-deus lavaret d'ar Roue :

7. - Gralon, Gralon, taol mat evez,
D'an dizurzhoù a ren Ahez,
Rak tremenet 'vo an amzer,
Pa skuilho Doue E goler.

8. El-lec'h ma oa c'hoarzhadeg kent
E vo neuze skrignadeg dent
El lec'h ma oa kanaouennoù
E vo klevet skrijadennoù! -

9. Hag ar Roue fur spouronet,
E verc'h en-eus bet kelennet;
Mez diskaret dre ar gozhni,
N'eus mui an nerzh da stourm outi.

10. Ha skuizh gant rebechoù he zad,
Evit mont deus e zaoulagad
Savet deus gant drouksperedoù,
Ur pales kaer tost d'ar skluzioù.

11. Eno, gant hec'h amourouzien,
Emañ fenoz an abadenn,
Eno, en aour hag en perlez,
Evel an heol a par Ahez.
II

12. - Plijadur deoc'h er palez-mañ
Merc'hed jentil ha paotred skañv,
Plijadur deoc'h ha nozvezh gren -
Eme ur Priñs en ur antren.

13. Ar Priñs a zouge dilhad ruz
E varv a oa gwall hir ha du
E holl izili a verve
Hag e zaoulagad a zeve.

14. - Ra viot deut mad, estrañjour,
Eme Ahez, gand ur beg flour
- Ya, ra viot deut ar gwellañ
Mar anavezhit an traoù fallañ

15. - Neuze em-bo degemer mad,
A respontas an divroad:
- Rak me er fall 'zo ken desket
Hag an hini 'n-eus ket krouet. -

16. Ha kerkent Ahez d'her pediñ
Da ober un dro zañs ganti
Hag an holl a-enep Doue
Gwashañ ma hellent a doue.

17. Ha warne gant an holl en noazh
En ur ganañ : "mallozh d'ar groaz ! "
Reas en seizh stumm disheñvel
Dañsoù ar seizh pec'hed marvel.

III

18. Pa oa fin d'ar sakrilejoù
Mesajer an droug-sperejoù
Chomet e-unan er palez
A dostaas da gaoud Ahez

19. - Ma dousig koant, merc'h da C'hradlon
Ha muiañ-karet va c'halon,
Ha n'hallfen-me e nep giz
Gwelout alc'houez skluzioù Kêr Is? -

20. - Va zad a zoug en e gerc'henn
An alc'hwez aour deus ur chadenn
Ha va zad bremañ zo kousket
Ha kaoud an alc'hwez n'hallan ket. -

21. Mez eñ d'he zreid en em strinkas
Hag he dornig flour a bokas
Hag he chalmas dre e zelloù
Karget a dan hag a zaeloù
IV

22. Heb goûz ar pez a dremene
Neuze ur pennad ac'hane
En e balez ar Roue koz
A oa kousket e-kreiz an noz

23. Kambr paour Gralon ne oa enni
Netra nemed ur grusifi
Deuet a zorn ur mignon ker,
Sant Kaourantin, Eskob Kemper

24. Netra nemed un Aviel
Roet c'hoazh gant un den santel
Roet dezhañ gant Gwenole
Evel ur merk a garantez

25. Kaer en e gozhni, 'vel un Êl
E kouske Roue Breizh Izel
Hag en-dro d'e dal, e vlev gwenn
A ree dispak ur gurunenn.

26. Neuze, Ahez, ar briñsez fall
Evel pa vije skoet dall,
En e gambr, heb aon rag Doue
A deu da laerez an alc'hwez.

27. En ur vale, war beg he zroad,
Ar verc'h a dosta skañv d'he zad
Ha goustadig, deus e gerc'henn
E tenn, 'n ur c'hoarzhin , ar chadenn.
V

28. Piv a deu du-hont gant ar ru
Pignet war un inkane du?
Hag eñ d'an daoulamm war e gein
Ken a strink an tan deus ar vein?

29. Hennez eo mesajer Doue,
Degaset en Iz d'ar Roue,
Hennez eo abostol ar Feiz
Sant Gwenole, karet e Breizh.

30. Tostaad a ra 'n ur c'haloupad,
En e zorn dehou e vazh Abad,
Hag ur stol aour war e zae wenn
Hag ur c'helc'h tan en-dro d'e benn.

31. 'n em gavet e dor ar palez
En hini e kousk tad Ahez
Diwar e varc'h, an den santel
A c'halv en noz a vouez uhel:

32. - Gralon, Gralon, sav hep dale!
Sav evit heuliañ Gwenole,
Sav evit tec'hel deus ar mor,
Skluzioù Kêr Is a zo digor. -

33. Hag ar Roue koz, trubuilhet
Er-maez e wele zo sailhet:
- Din-me, din-me, vaz marc'h primmañ!
Siwazh! Peurkollet ar ger-mañ! -

34. Ha gand glac'har, e berr-amzer
E kerzh da heul e vignon kêr,
Ha war o lerc'h, en ur yudal
E klevont ar mor o ruilhal.

35. Neuze ar Briñsez dirollet,
He amourous ganti kollet,
Dre ger-Iz, a-gleiz hag a-zehou,
A rede, dispaket he blev.

36. Mez pa glev daoulamm ar c'hezeg
Araok ar mor o teredeg,
Dre al luc'hed, gant nec'hamant
Ec'h anvez he zad hag ar zant.

37. - Va zad, va zad, ma em c'harit
War ho varc'h skañv va c'hemerit
Hag hep respont, an tad tener
A zav e verc'h war an tailher.

38. Kerkent ar mor a vuanna
Ha Gwenole, en ur grenañ
A gri: - Gralon, taol an diaoul-ze
Diwar tailher da inkane! -

39. Koulskoude c'hoazh, leun a enkrez,
An tad a zalc'h ar benn-herez:
Mez ar zant a ra sin ar groaz
A deu hag a sko gant e vazh.

40. Kerkent, mestrez an droug-spered
A ruilh er mor-braz fuloret
Hag e klev tost ar Roue koz
Ur c'hoarzin skiltr e-kreiz an noz.

41. Mez rentet skañvoc'h hep dale,
A sailh prim da heul Gwenole,
Hag e varc'h, gleb e beder garr
A lamp deus ar mor d'an douar
VI

42. Da zav-heol, ar Zant ha Gralon
A bigne war lein Menez-Hom
An hini, e-dreid e-barzh an trêz
A zav a-uz Douarnenez.

43. Ac'hane, Roue Breizh-Izel
War e lerc'h a daolas ur zell
Mez, e-lec'h Iz, gant he deg dor
Ne welas mui nemed ar mor

44. - Ur ger em-boa deus ar gaerrañ,
Ha setu hi aet da netra!... -
Hag e galon holl a frailhas
Hag e zaoulagad a ouelas.

45. - D'an daoulin, eme Gwenole,
Gralon, d'an daoulin ganin-me! -
Ha Gralon, dindan e c'hlac'har
A gouezh d'an daoulin d'an douar.

46. Hag eno, dispak e vlev gwenn
Hag e dal pleget er boultrenn
E lavare c'hoazh ar Roue
- Ra vo graet bolontez Doue! -

47. Pa zavas diwar e zaoulin
Dindan tan flamm heol ar mintin
E welas, a-dreuz e zaeloù,
O lugerni Ru-Men-Goulou.

48. War ar men-ze, hon tadoù koz
A skuilhe gwad d'un doue faoz,
Hag ar Roue, e berr-amzer
A lavaras d'e vignon ker:

49. - Du-hont e memor a ger-Is,
Me a ray sevel un iliz,
Hag evel testeni d'an holl
M'he galvo "Iliz Remengol".

50. Pa vo an doueoù marv,
Ha kouezhet meur a goad derv,
Un deiz, deus ar pevar avel
E teuyo di pobl Breizh Izel. -

51. Bremañ aet eo Mari-Morgan
Ahes, diouzh sked al loar, a gan,
A gan hag en ur vousc'hoarzhin
A grib er mor he blev bezhin.

 

Troidigezh / Traduction

1. Quoi de nouveau dans la ville d'Ys
Où la jeunesse s'amuse et rit,
Où harpes, bombardes et binious,
Font retentir leurs accents si fous?

2. Que je sache, rien de neuf dans Ys:
On s'amuse dès que le jour fuit.
Dans Ys c'est toujours la même chose,
La nuit ici, nul ne se repose.

3. Des buissons de ronces ont poussé,
Sur les seuils d'églises désertés,
Et sur les pauvres dans le chagrin,
Pour les chasser, on lâche les chiens.

4. Et toutes les vierges de seize ans
Oublient Dieu pour prendre des amants
A qui pour décorer leur couronne
Leur plus belles roses elles donnent.

5. Ahès, la fille du Roi Gralon,
Dont le cœur brûle au feu des démons,
De cette débauche a pris la tête,
Entraînant cette ville à sa perte.

6. Saint Guénolé, dont l'âme est amère,
A souvent mis en garde son père.
L'homme de Dieu par pitié pour lui,
Au Roi Gralon a même prédit:

7. - Gralon, Gralon, il faudra que cessent,
Les désordres menés par Ahès,
Car il sera trop tard pour ce faire,
Lorsque Dieu répandra Sa colère.

8. Alors rires et amusements
Feront place aux grincements de dents.
Au lieu de la musique et des chœurs,
On n'entendra plus que des clameurs. -

9. Et le Roi sage, fort courroucé,
S'est efforcé de la raisonner,
Mais la vieillesse eut raison de lui:
De la vaincre la force l'a fui.

10. Lasse des reproches de son père,
Et de ses regards pleins de colère,
Ahès fit faire aux esprits mauvais,
Près des écluses, un beau palais.

11. Elle et sa bande de soupirants
Donnent ce soir un dîner galant.
Dans l'or et les perles qui scintillent,
Tout comme le soleil, Ahès brille.

II

12. - Amusez-vous, dans ce beau palais,
Gentilles filles, garçons légers,
Nuits agitées et plaisir pour tous! -
Dit un prince surgi tout à coup.

13. Le prince était de rouge vêtu,
Sa barbe était noire et de poils drus.
Dans tous ses membres bouillait le sang.
Ses yeux brillaient d'un éclat brûlant.

14. - Soyez le bienvenu, l'étranger,
Lui dit Ahès qui lui souriait;
Car je devine en vous notre égal,
Sinon notre maître, dans le mal.

15. - Mais oui, vous me ferez bon accueil,
Répond l'étranger, avec orgueil,
Je suis aussi savant dans le mal
Que l'est son créateur infernal!

16. Aussitôt Ahès de le prier
De venir avec elle danser,
Et tous blasphémaient à qui mieux mieux
Et tous s'efforçaient d'outrager Dieu.

17. Mêlant aux autres sa nudité,
"Malheur à la Croix !" il a chanté,
Accompli sept différents rituels:
Les danses des sept pêchés mortels.

III

18. Après ces scènes de sacrilège,
Demeuré là pour tendre son piège,
Cet envoyé du Mauvais Génie,
S'est approché d'Ahès, son amie.

19. - Fille de Gralon, mon âme-sœur,
De toutes la plus chère à mon cœur,
Pourrais-tu, même s'il n'est de mise,
Me remettre la clé des écluses? -

20. - Mon père porte au cou, quand il dort,
Une chaine avec cette clé d'or.
Mon père est maintenant endormi,
Avoir cette clé, je ne le puis.

21. Alors lui, se jetant à ses pieds,
Couvrit sa blanche main de baisers,
Par ses regards exerça ses charmes,
Regards pleins de flammes et de larmes.

IV

22. Le vieux monarque dans son palais
Dormait alors dans l'obscurité.
Comment aurait-il pu se douter
De ce qui près de lui se tramait?

23. Dans la chambre du pauvre Gralon,
Rien qu'un crucifix au mur, un don
De son ami très cher, Corentin,
L'évêque de Quimper et le saint,

24. Ainsi qu'un évangile donné
Par l'autre modèle de piété,
Un autre gage d'affection
De Guénolé, son cher compagnon.

25. Il était à quelque ange pareil,
Ce roi de Bretagne, en son sommeil:
De ses cheveux blancs auréolé,
Qui sur son front, épars, s'étalaient.

26. Alors, sans crainte aucune de Dieu,
Ahès, l'instrument d'un plan odieux,
Et comme frappée d'aveuglement
Entre dans sa chambre, doucement.

27. Sur la pointe des pieds et sans bruit
La fille s'est approchée de lui,
En souriant, d'un geste tout doux,
Elle enlève la clé de son cou.

V

28. Qui donc vois-je là-bas dans la rue
Dans une cavalcade éperdue,
Sur un cheval noir dont le galop
Fait jaillir le feu sous ses sabots?

29. - C'est, je crois, le messager que Dieu
Envoya vers le roi de ces lieux,
L'apôtre de la foi, Guénolé,
Des Bretons, le saint tant adulé.

30. Je le vois approcher au galop,
Sa crosse d'abbé brandie bien haut,
Sur son blanc surplis, d'or une étole
Autour de sa tête, une auréole.

31. Le voila donc au seuil du palais
Où le père d'Ahès reposait,
Sans qu'il soit descendu de cheval,
Dans la nuit résonne son appel:

32. - Roi Gralon, lève-toi sans tarder,
Lève-toi pour suivre Guénolé!
Debout, et fuis devant la mer verte,
Car les écluses d'Ys sont ouvertes. -

33. Le vieux roi, par cet appel troublé,
Hors de sa chambre s'est élancé:
- A moi, mon cheval le plus fougueux!
La mort désormais règne en ces lieux!

34. Bientôt le roi, de chagrin transi,
Court sur les traces de son ami.
Derrière eux, un sourd mugissement:
C'est le roulement de l'océan.

35. Plus loin, la princesse débauchée,
Par son bel amant abandonnée,
Errait parmi les rues de Ker-Is,
Les cheveux épars sur sa chemise.

36. Alors elle entend, folle d'angoisse,
Plus loin le bruit de chevaux qui passent
Et voit à la lueur des éclairs,
Son père qui fuit devant la mer.

37. - Mon père! Mon père qui m'aimez,
Emportez-moi sur votre coursier! -
Lui sans dire un mot, dans sa tendresse,
Il prend en croupe la pécheresse.

38. Aussitôt sur eux la mer se rue
Et Guénolé, en tremblant, s'écrie:
- Gralon, au nom de Dieu, je t'adjure
De rejeter cette créature!

39. C'est là compter sans l'amour d'un père
Dont le bras entoure l'héritière.
Mais le saint fit un signe de croix,
Du bout de sa crosse, il la toucha.

40. L'amante du diable, à cet instant,
Vint rouler dans les flots écumants.
Aux oreilles du roi retentit
Un éclat de rire dans la nuit.

41. Pourtant, allégé de ce fardeau,
Il a rejoint Guénolé bientôt:
Mouillé jusqu'au poitrail, son cheval
Peut prendre pied sur le littoral.

VI

42. Au lever du jour, le roi Gralon
Et Guénolé sur le Mené-Hom,
Montaient: Ayant le sable à ses pieds,
Son sommet domine Douarnenez.

43. De là, le roi de Basse Bretagne
A qui Dieu nulle épreuve n'épargne,
Se retourne vers Ys aux dix tours
Et ne voit que la mer à l'entour.

44. - J'avais une ville des plus belles:
Voilà qu'il ne reste plus rien d'elle! -
Et il sentit son cœur se briser
Et les larmes de ses yeux couler!

45. - O Gralon, s'écria Guénolé,
A genoux, avec moi pour prier! -
Gralon, sous le poids de la douleur,
Tombe à genoux et cessent ses pleurs!

46. Et là, courbant sa tête blanchie
Son front touchant la poussière, il prie.
Et il s'écrie, ce roi malheureux:
- Qu'il en soit fait comme il plaît à Dieu!

47. Lorsqu'il se mit à nouveau debout,
Au loin luisait le Ru-maen-gouloù [*]
Sous les feux vifs du soleil levant,
Au travers de ses larmes, brillant.

48. Nos pères, sur cette pierre, avaient
A quelque dieu païen sacrifié.
Cependant, le vieux monarque a dit,
Tout à coup, à son très saint ami:

49. - Là-bas, je désire qu'on construise,
Pour se souvenir d'Ys, une église.
En témoignage des temps passés,
"Rumengol", il faudra la nommer.

50. Quand tous les dieux anciens seront morts,
Qu'on franchira les bois sans efforts,
Alors, venant des quatre horizons
S'y réuniront les Bas-Bretons .

51. Ahès, Marie Morgane aujourd'hui,
Au clair de lune chante la nuit.
Et souriant, au rythme des vagues,
Peigne dans la mer ses cheveux d'algues...

[*] Ru-maen-gouloù=rouge pierre de lumière
Troet gant Chr. Souchon (c) 2008

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

Brezhoneg
L'ancien Mystère de St Guénolé (Avec Trad. Française) : http://www.persee.fr/docAsPDF/abpo_0003-391x_1934_num_41_3_1722.pdf
Dastum version Louise Rumeur : http://stq4s52k.es-02.live-paas.net/items/show/99997
Souêtre (Olivier), Gwerz Kear Is, http://chrsouchon.free.fr/chants/keris1.htm

Français

La Villemarqué, La submersion de la ville d'Ys, Barzaz Breizh 1845,  http://chrsouchon.free.fr/kerizf.htm
Souêtre (Olivier), Complainte de la ville d'Ys, http://chrsouchon.free.fr/chants/keris1.htm

Wikipedia : https://fr.wikipedia.org/wiki/Ys
Piriou (Yann-ber), Le thème de la ville engloutie dans la littérature bretonne, in (Re)Oralisierung, Tübingen, 1996, p 379-394.

Lescop (Laurent), A la recherche de la ville d'Ys, http://www.keris-studio.fr/blog/?cat=32
Déguignet (Jean-Marie), La gwerz de la ville d'Ys, http://grandterrier.net/wiki/index.php?title=La_gwerz_de_la_ville_d%27Ys_chant%C3%A9e_par_D%C3%A9guignet
English
La Villemarqué, The submersion of Ys : http://chrsouchon.free.fr/kerizf.htm