Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

1893 : Al langaj chon : l’argot breton de Pont l’Abbé

Dans un ouvrage consacré aux Bigoudens, Gabriel Puig de Ritalongi nous dévoile en 1894 l’existence d’un argot bigouden.« Pour converser plus à leur aise, les tailleurs, les maçons de Pont l’Abbé, ont composé un argot dans le breton du pays ». Ces deux corporations qui travaillaient sur des chantiers extérieurs ont éprouvé le besoin d’avoir un langage secret pour ne pas être compris des autres : Dec’h d’an teoñ m’oe charinket ar ouenn. Kech awalch oen da fluti. Pa oen diveunet d’ar matin m’oe droug ba ma feterienn hag ur soafenn dur. M’eus ket hallet roukini, oe ar rufin ba ma hourlanchenn. ( Hier soir j’avais bu mon compte. J’étais ivre en allant me coucher. Quand je fus réveillé le matin j’avais mal aux cheveux et une grosse soif. Je n’ai pas pu fumer, il y avait le feu dans mon gosier). Le langaj chon, argot de métiers,  signifie langage des hommes. La technique consistait à modifier des mots bretons ou français, en les travestissant : ainsi à partir de gwaz/ homme on invente voezenn(la femme), et pour désigner une jeune fille on ajoutait un mot français :ur voezenn jeun. De même la ville est traduite par ar vilajenn gran soit le grand village.

Voici la description d’un repas en langaj chon : Dom da cherchi an tag-daouzek. Traou zo war an dabletenn. Da gomañs fourmaj rouz gant un tamm hellig ha perez da laka war hoar. Goude zo hoa karn bleujer ha gregoj terran war lec’h gregoj trenk. Ur bioud char-gwin-hoc’h pe char gregoj. Evit ‘chui zo ur banne kafe hag ur fistolenn char-pebr.

(Allons chercher le déjeuner. D’abord du paté avec du pain beurre. Ensuite du veau avec des pommes de terre puis des pommes acides. Un  litre de vin ou de cidre suivi d’un café et un verre d’eau de vie).

Le langaj Chon a été vulgarisé par l’écrivain Youenn Drezen, ce qui donne une saveur particulière aux dialogues entre habitants de Pont l’Abbé. Dans le roman Skol louarn Veig Trebern (L’école du renard) on trouve cette phrase : peadra z‘ eus gant ar chon en e fouilhez da bochañ fistolennoù d’e frai, kent an teoñ (Le petit gars avait ce qu’il fallait en poche pour payer un verre à son ami, avant la nuit). En breton standard cela nous donnerait peadra ‘z eus gant ar paotrig en e chakod da baeañ banneoù d’e vignon a raok an noz. On peut vraiment dire que c’était un langage semi secret, témoin révolu de la grande époque des brodeurs et des maçons de Pont l’Abbé.

Pennad orin / Texte original

 
langaj-chon ar vilajenn gran
(Ur roll gerioù eus trefoedaj kêr Bont-'n-Abad)
dastumet gant Youenn DREZEN (Al Liamm N°82, 1960)
Bazengi, - ...ga = Labourat
Biou, ur biou = Ul litrad evaj
Blech = Drouk, gwall-dre
Bon, ha bonis = Mat
Broc'h = Droug, kounnar
Broc'ha = Kounnariñ
Kailh, ur gailhenn = Maen
Karn = Kig
Kech = Mezv
Klaka = Strizhañ, c'hoari (ur vaouez)
Kouzi = Kaoc'h
Kouzi = Kac'hat
Kouzimati = Kac'hat
Kribenn = Archer
Degoch ! = Sell !
Diaz = Traoñ
Dikulez = Reor
Digocha = Kavout, ha kaout digant unan bennak dre c'houlenn luban
Falziga = Laerezh
Fistolenn = Banne (da evañ )
Flupat = Strizhañ
Flut = Gwele
Fluta = Mont da gousket
Fouilhez = Chakod, godell
Frai = Breur (ha, da heul, keneil)
Fraiez = C'hoar
Frêlom = Riou, anoued
Graf = Gwenneg
Gran, grandis = Bras
Grefier = Kazh
Grefou (ha grifou) = Arc'hant
Gregoj = Avaloù
Char = Boeson
Char-gwin-hoc'h = Gwin ruz
Char-gregoj = Sistr
Charinka = Evañ
Charinker = Boesonier
Char-pebr = Odivi
Chil = Kuit.
Mont e chil = Mont kuit
Chinegr = Ki
Choj = Bihan
Chon = Den, gwaz.
- Ar chon = Bibi, ma pomme
Jeun = Yaouank
Lañs = Dour
Loch = Ti.
- Mont d'al loch = Mont d' ar gêr
Mañcha = Debriñ
Mari-grag = Yar
Melleg = Bara
Millig = Laezh (buoc'h) hag, ivez, Sper
Periani = Mervel
Pistolodi = Staotat
Poka = Laerezh
Pocha = Paeañ
Rampikat = C'hoari (ur vaouez)
Rinik = A netra, dister
Rokin = Butun
Rufin = Tan
Skalf = Soudard.
- Mont d'ar skalf = Mont da soudard
Skrognal = C'hoarzhin
(ha diskrognal = ricaner, e galleg)
Skrogner = C'hoarzher-goap
Segal = Arc'hant
Soterez = Dañs, koroll
Sotrailhou = Stlipoù
Sotrailhou Mari-Grag = Vioù
Tag = Pred.
- Mont d' an tag = .Mont da zebriñ
Taga = Debriñ
Tag-kreizteiz = Merenn.
- Tag-daouzek = Merenn
Tag-teon = Koan
Teon pe Tion = Noz
Truchon = Den, gwaz
Truchon gran = Aotrou
Ulac'h = Laez, krec'h
Voizenn = Maouez.
- Eur voizenn-lak = Ur c'hastig
 

Troidigezh / Traduction

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

Brezhoneg

Drezen (Youenn), Langaj-chon ar vilajenn gran, in Al Liamm, N°82,1960, p.310
Wikipedia : https://br.wikipedia.org/wiki/Langaj_chon
Le Télégramme : Benjamin Choner https://www.letelegramme.fr/ar/viewarticle1024.php?aaaammjj=20041111&article=8943369&type=ar

Français

Wikipedia : https://fr.wikipedia.org/wiki/Chon_(argot)
Ménard (Martial), https://www.ouest-france.fr/bretagne/la-petite-ecole-du-breton-1544827

Chronique bilingue, Al langaj Chon, in Estran, Bulletin municipal de Loctudy, N°39, 2juin, 2007, p.28.
www.loctudy.fr/content/download/22584/315726/file/Estran%2039.pdf