Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

1872 : L’almanach républicain de 1872

Le plus vieil almanach connu date du VIIIème siècle avant Jésus-Christ. Mais c’est depuis l’invention de l’imprimerie qu’il devient populaire. Le premier almanach breton date de 1824. Imprégné par le catholicisme, religion d’état au XIXème siècle, ce type de publication se voit concurrencé par un almanach républicain au lendemain de la guerre franco-prussienne. 

Mar zo kalz ac’hanoc’h ha na ouzont ket lenn, ho pugale a ouefo holl lenn, hep dale, rak ar Republik a deveuz graet lezennoù nevez war gement-se : an holl vugale a c’hallo mont d’ar skol bremaik, ha na gousto netra d’ar re baour. ( Si beaucoup d’entre vous ne savent pas lire, vos enfants le sauront sans tarder, car la République va faire des lois : tous les enfants iront à l’école et ça ne coûtera rien aux pauvres).

Si on trouve dans l’Almanak les ingrédients habituels : calendrier, éphémérides, date des foires, on y trouve des articles fort bien documentés, fort bien écrits sur les évènements du temps mais toujours dans l’esprit républicain. « An den fur, an den onest, an den brudet mat dre holl, pe hini a zo bremañ penn sturier ar Republik, an Aotrou Thiers a reas e holl c’halloud evit pellaat diouzhimp ar brezel (Monsieur Thiers, homme sage, honnête, intègre qui est maintenant président de la République usa de tous son pouvoir pour nous éloigner de la guerre). 

L’almanach par contre fustige le soulèvement de la Commune de Paris : Ar ganfarted hag an dud fallañ eus a Bariz en em glevas evit ober un taol fall….na oant nemet ur bagad tud diskiant, tud kollet, torfedourien kalz anezho mer Republikaned, Nann avat ! ( Les coquins et les voyous de Paris s’entendirent pour faire un mauvais coup…ce n’était qu’un groupe d’écervelés sans repères, des repris de justice pour la plupart d’entre eux, mais certainement pas des Républicains !)

Pour contrer la propagande royaliste, les rédacteurs de l’almanach mettent en avant une République de l’ordre : Ar republik a ra ar brezel d’an direizh ha na glask e pep tra nemet enor ha mat ar Vro ‘La République fait la guerre au désordre et ne pense que le bien et l’honneur de la nation).

Après ce plaidoyer pour la République bourgeoise, l’almanach publie quelques conseils aux agriculteurs, des chants populaires et quelques contes. Mais le caractère didactique dans un monde rural très conservateur rebute les lecteurs. Cet essai d’almanach républicain restera sans suite.

 

Pennad orin / Texte original

Ur gir araok

Al levrig-man a zo grêt ewidoc’h : lennet anezhan, eta, ha na golfet ket hoc’h amzer, ha n’ho pezo goude tamm keuz, a gredan. Kavoud a refet en-han meur a dra vad da c’houzoud diwar-benn ho labouriou, ho iec’het hag hini ho loened ; hag iwe diwar-benn ar brezel diweza, hag ho kwiriou (droits) hag ho dleio (devoirs) en kever ho pro hag he lezenno. Kement-se holl na ouzoc’h ket, peurvuia, dre ma zo un niver braz ac’hanoc’h ha na ouzont ket lenn, hag iwe dre ma na eûz ket awalc’h a levrio mad etre daou dorn ar re ac’hanoc’h a oar lenn. Met diskit lenn da genta, hag al levrio mad a deuio iwe d’ho c’houlz, ni hen lavar d’ehoc’h.

Mar gwefec’h ar blijadur hag ann holl dreo a dalvoudêges a gav el levrio ann hini a oar lenn !

Met, evurusamant, mar zo kalz ac’hanoc’h ha na ouzont ket lenn, ho pugale a oufeo holl lenn, hep dale, rag ar Republik a deveuz grêt lezenno nevez war gement-se : ann holl vugale a c’hallo mont d’ar skol bremaïg, ha na gousto netra d’ar re baour.

En kalz a diez lec’h na oar lenn nag ann tad, nag ar vamm, ar vugale, me oar vad, hec’h a d’ar skol, hag a ouzont lenn un neubeudig bennag ; pe c’hoaz, a dra sur, un amezek bennag hoc’h eûz hag a oar lenn ; ac’hanta, grêt lenn ann Almanach gant ho pugale, pe hoc’h amezek, ha selaouet mad ar pez a zo lâret en-han.

Mar roomp d’ehoc’h ann ali da ziski holl lenn ha skriva en Gallek, na eo ket dre m’hon eûz c’hoant d’ho kwelet hoc’h ankouat ar Brezonek : oh ! nann a-vad ! Dalc’het-mad bepred da iez koz ho tado ; hogen disket iwe ar Gallek, abalamour ma kavfet muioc’h a levrio mad war bep-tra en Gallek eget en Brezonek, hag iwe dre ma ’z eo mad gouzoud ouspenn ur iez : ur Breton hag a oufeo he iez hag hini re C’hall, a vezo gwiziekoc’h eget ur Gall ha na oufeo nemet he iez.

Un almanak a zo ul levr hag a rinker da gaout en pep ti : mar hoc’h eûz c’hoant da c’hoûd en pe deiz euz ar miz ez hoc’h, pe-goulz eman ann deiz kenta ar miz da zont ; da be heur a sav hag a kuz bemdez ann heol hag al loar ; pe-goulz eman ur gouel bennag, evel Pask, sul ar Sakramant ; pe c’hoaz pegoulz a zo foar pe varc’had el lec’h-ma-lec’h ; pe-goulz ema pardon ur sant bennag ; — digorret ann Almanak, hag e kavfet ebars kement-se holl.

Prenit eta Almanak Breiz-Izel, hag hen lennit ewidoc’h hag ewit ar re na ouzont ket lenn. Neubeud a dra e koust ; ewit eiz gwennek ho pezo en-han ur c’huzuiller hag ur mignon pehini a chommo ganheoc’h epad ar bloaz, hag a disko d’heoc’h, ha da re ho ti, meur a dra vad. Ann eiz gwennek-se n’ho pezo keuz d’ezhe bikenn : n’eo ket evel ann arc’hant a roët, siouas re alies, en hostalerio.

Ah ! mar galfemp ho lakaad da rei un tammig arc’hant bep-bloaz da brena ul levr mad bennag, el lec’h hen kas d’ann hostaleriou, d’ar gwerzerienn gwinn ha sitr, ha gwinn-ardant fall, evach ann Ifern !

 

Troidigezh / Traduction

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

Almanak Breiz-Izel, da lenn en linenn, à lire en ligne
http://bibliotheque.idbe-bzh.org/document.php?id=almanak-breiz-izel-gret-evit-ann-dud-diwar-ar-meaz-454&l=fr

https://br.wikisource.org/wiki/Restr:Almanak_Breiz_Izel_(1872).djvu

 

Fañch Postic- Nelly Blanchard, Almanak Breiz-Izel (1872), l'essai manqué d'un almanach républicain en breton, in La Bretagne linguistique, 
https://journals.openedition.org/lbl/428?lang=en#quotation

Lukian Raoul, Almanak Breiz-Izel, in Un siècle de journalisme breton, Le Signor, 1981, p.192.
Lukian Raoul,La guerre des almanachs, in  Bulletin de la Société d'Histoire et d'Archéologie de Bretagne, 1985, p 427-439 https://m.shabretagne.com/scripts/files/5f492c2daac883.14213472/1985_22.pdf