Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

1821 : Les méfaits du kafe-koefet (café lagoutte) sur les femmes dénoncés dans une chanson sur feuille volante.

Introduit en Europe vers 1650, le café se répand en Bretagne au début du XIXème siècle. Boisson chère, elle inspire le chansonnier Guillermic, d’Elliant. Ne oa nemet an noblañs a gement hen evfe, Ha bremañ en holl gomun a ya holl da evañ, An darnvuiañ anezo n’o deus ket a vara ( Seuls les nobles en prenaient, maintenant dans toutes les communes, tout le monde en boit, la plupart n’ont même pas de quoi s’acheter du pain).

Pour illustrer son propos, Il met en scène un quarteron de femmes qui, après le marché, va dépenser son argent au café : Degasit deomp-ni kafe hag ivez odivi hag ur voutailhad likeur vit en em regaliñ. Ar likeur an odivi a savas en o fenn ma komansont da zañsal o feder diarc’hen ( Apportez-nous du café et aussi de l’eau de vie et une bouteille de liqueur pour se régaler. L’alcool leur monta à la tête et elles commencèrent à danser pieds nus).
Nos commères n’en restent pas là : Ar merc’hed o devoa poan benn, pa n’o devoa ket arc’hant da baeañ o skodenn, Jaketa a lavaras me rei va zavañcher, ha te va c’homer Janed a rei da vouchouer (Les femmes avaient mal au crâne, de plus elles n’avaient pas l’argent pour payer leur écot. Jaketa dit : je donnerai mon tablier et toi Jeannette tu donneras ton mouchoir).

Le mari surprend les femmes en goguette : Ne t’eus ket a vez, gwreg debordet, lezel ur bugel bihan deomp-ni da luskellat ? (Tu n’as pas honte, femme dévergondée, de nous laisser un petit enfant à bercer !). Une remarque qui lui attire une réponse féroce : Te sac’h ar gwin, te vepriz ar c’hafe, e-barzh ar ostaliri e vez evet noz deiz an arc’hant a c’hounezez pad ar sizhun, n’ez eus ket re anezho da gaout gwin ha butun ! ( Toi, ivrogne, tu méprises le café mais dans la taverne tu bois nuit et jour l’argent que tu gagnes pendant la semaine, et qui n’est pas de trop pour acheter du vin et du tabac !).

Et comme l’auteur est un homme il conclut par la victoire du vin sur le café ! Ar c’hafe zo debochus dre ma ‘z eo mat ha dous Hag a ro tentasion d’an holl merc’hed lipous, Ar gwin pa her c’hemerer gant moderasion a ro kouraj d’ur c’haner da ganañ ur chañson ( Le café incite à la débauche parce qu’il est doux et tentant pour les femmes gourmandes ; Le vin quand on le prend avec modération donne du courage pour entonner une chanson). 
Son ar C’hafe ( La chanson du café) est un thème récurrant des chansonniers du XIXème siècle.

Pennad orin / Texte original

SON AR C'HAFE
(Evnig Penn-Ar-C'hoad)

Diskan :
Netra ne blij din-me 'Vel ur banne kafe
Netra ne blij din-me 'Vel ur banne kafe

A Gastell-Paol da Lannuon
A Gernev da Ouelou
Ez eus bet savet meur a son
Diwar an evajoù
Evidon, keit ha ma vevin,
Me gav din e larin


Ur vamm pa glev he bugel kaezh
O ouelañ 'n e gavell
Gant ur banne kafe gant laezh
A ra dezhañ tevel
Ha neuze div vouezhig vihan
A-unan a vouskan :
Netra ne blij din-me...

Ha pa'z eas Fañch, ar paotr faro,
Da welout Janig vrav
A laras dezhi : "Du-mañ zo
Chistr ha gwin leun ar c'hav"
Met Jann a respontas a-benn
D'ar c'haezh den he sonenn :
Netra ne blij din-me...

En tiegiezhoù pinvidik
Emañ bet a-viskoazh
Ar c'hiz da ginnig kafe rik
War-lerc'h ar predoù bras
Aotrouned hag intronezed
A gleved o laret :
Netra ne blij din-me...

Ar paour ivez, mesk al ludu,
En ur pod pri faoutet
A domm ur banne kafe du
A-raok mont da gousket
Hag hep soñjal 'n e baourentez
'N e wele ec'h huñvre :
Netra ne blij din-me...

Kentañ labour ar martolod
Kerkent m'eo dihunet
Eo redek da zifenn e lod
Eus an dour du karet
Hag ur wech leinet mat, d'e dro
E laro, hep distro :
Netra ne blij din-me...

Ar c'hafe zo ul louzaouenn
Hep par dreist pep hini
Ha n'hellan ket en ur sonenn
Kaer a-walc'h he meuliñ
Va son a vefe kalz re hir
Pa'z eo gwir, en ur ger :
Netra ne blij din-me...

Me a varvo ivez moarvat
Evel pep krouadur
Ha m'ho peus c'hoant neuze, tud vat,
D'ober din plijadur
C'hwi verko war va bez dister
Don ha sklaer, en eizh ger :
Netra dezhañ / dezhi (1) 'n blije
'Vel ur banne kafe

Troidigezh / Traduction

La Chanson du café
(Evnig-Penn-ar-C'hoat)

Refrain:
 Rien ne me plait tant
Qu'un coup de café!(bis)

1.-De Saint Pol à Lannion,
    De la Cornouaille au Goélo,
    Ont été créés plusieurs chansons
    Sur les boissons,
    Quant à moi, tant que je vivrai,
    J'aimerai dire:

4.-Dans les riches demeures
    Ce fut toujours
    La mode de servir un café fort
    Après un bon repas,
    Aux messieurs et aux Dames
    on entendait dire :

7.-La tasse de café est un médicament
    A nul autre pareil,
    Je ne peux pas en une chanson
    La louer assez dignement,
    Ma chanson serait bien trop longue,
    Car c'est vrai, en un mot:

8.-Je mourrai un jour aussi,
    Comme toute créature,
    Et si vous désirez alors,
    Bonnes gens, me faire plaisir,
    Sur ma pauvre tombe, je vous prie
    D'écrire ceci:

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

War al lec'hienn Dastumedia (Archives du patrimoine oral de Bretagne)
Kafe ha chikore
Son ar c'hafe

War al lec'hienn Kan.bzh ( Site de chansons sur feuilles volantes)

Yves Guillermic : Chanson nevez composet oar sujed ar c'haffe
Evnig Penn ar c'hoat : Son ar c'hafe
Paotr Treoure : Son ar c'hafe
Jean-Marie Le Joubioux, Sonenn ar c'hafe
X, Paotr ar mik ha paotr al laezh

War Wikimammenn (Levraoueg dieub el linenn/ Bibliothèque bretonne en ligne)

Kafe

War You Tube

Annie Ebrel, Son ar c'hafe
X : Son ar c'hafe
Istribilh, Son ar c'hafe
Bombarde et Orgue (Pierre Le Beuze-René Daoudal)
An Diougan, Son ar c'hafe