Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

Brezhoneg bigouden : An transbigouden gant Yann Guillamot

Le transbigouden est un des surnoms humoristiques que les habitants de la pointe sud-ouest de Bretagne ont donné à leurs trains. Il y avait quatre lignes qui sillonnaient le Cap Caval : La ligne Kemper-Pont ‘n Abad ( An tren bras), la ligne Pont ‘n Abad-Penmarc’h ( An tren bihan pe an tren Birinig), la ligne Pont ‘n Abad-Gwaien (an tren Karotez pe an tren patatez). Voici comment la décrit Pierre-Jakez Hélias : Graet e vez outañ an treñ-karotez abalamour e kas ivez gantañ kargizennoù legumachoù a beb seurt…Evidomp-ni e stlejerez a zo ar “marc’h-du” ha den ebet biskoazh o deus roet un anv all dezhañ. Bez ez eus dioutañ ul loen bev, c’hwezhennek, gleb gant ur c’hof, un alan ha krañchadennoù. ( On l’appelait le train carotte parce qu’il transportait des cargaisons de légumes variés…Pour nous la locomotive c’était le “cheval-noir” et personne ne l’appelait autrement. C’était comme une bête vivante couverte de sueur d’humidité avec un ventre, une respiration et des crachats).
Il y eut aussi la ligne éphémère qui rejoignait Pont ‘n Abad à l’usine de galet de l’organisation Todt à Tregenneg pendant la dernière guerre mondiale. Mise en chantier en 1941 elle fonctionna jusqu’en 1948.
La ligne Kemper-Pont ‘n Abad fut inaugurée en 1884 an treñ bras y circulait. Celle de Pont ‘n Abad-Penmarc’h à voie étroite fut mise en service en juillet 1907. Les gens l’appelait treñ bihan (petit train) . Il y avait cinq gares sur le parcours : Pornaleg, Ar Gelveneg, Penmarc’h, Keriti, Sant Gwenole. Il fallait cinquante minutes pour faire le parcours à la vitesse de 20km/H ! Les voisins de la ligne connaissaient par coeur le bruit du train, objet de moqueries : Ha gouzout a rit petra lavar a-daolioù moged pa boagn da bignat gant ur grec’henn etre div barrez ?  Merc’hed Ploneñvel, gisti toud, Merc’hed Ploniñvel gisti toud ! ( Savez vous ce qu’il dit à grand coup de vapeur quand il peine à grimper un raidillon entre deux paroisses ? – Filles de Plonivel, toutes des putains -) Ha pa zisken adarre, sardig un tamm outañ, ar grec’henn war an tu all setu ma c’hedat a-daolioù tizh respont dichek merc’hed Ploniñvel – ( Et quand il redescend gaillardement la côte de l’autre côté, il rythme à coup pressés la réponse provocante des femmes de plonivel – Comme elles sont elles sont).
La ligne fut construite pour l’expédition de poisson vers Quimper et les grandes villes, on lui donna l’appellation de treñ birinik (train des berniques). Il servait aussi pour les habitants pour les grandes occasions (Pardons, foires et les inevitables paperasseries administratives à Pont’n Abad ou a Kemper. Il servait aussi aux militaires pour rejoindre leurs casernes ou rentrer en permission. Il incita aussi beaucoup de jeunes à s’exiler et enfin il attira les touristes qui venaient en villégiature ou en quête de pittoresque.
Il y avait trois rotations par jour, quatre en été. Le train était souvent bondé lors des foires et pardons. Le gros inconvénient de la ligne était son étroitesse. A Pont- l’Abbé il fallait transborder les caisses de poisson dans un autre train. Coûts supplémentaires, temps allongé et rupture de la chaîne du froid ne militaient pas pour cette solution. Entre les deux guerres l’autocar et les camions prirent le relais.
La guerre sauva la ligne et fut employé de façon systématique par les Allemands pour véhiculer les travailleurs et le matériels du mur de l’Atlantique. Une nouvelle ligne reliait Pont l’Abbé à Tregennec ou se trouvait l’usine à galets qui servit après guerre jusqu’en 1948 pour la reconstruction de Brest.
Le trafic voyageur s’arrêta en 1946, quand la ligne fut rénovée et mise en voie normale. Le train allait directement de Penmarc’h à Quimper méritant alors le surnom de Transbigouden faisant réference au Transsibérien !. Le chemin de fer servait aux marchandises des 20 conserveries de poisson du littoral sud bigouden. Face à la concurrence des camions la ligne ferme définitivement en 1963.

Pennadoù da lenn / articles à lire
E galleg
P.J. Hélias, Le cheval d’orgueil, P. 235-238, Plon 1975.
Serge Duigou, Quand nous prenions le train birinik, éd. Ressac, 1983.
Le train birinik à Penmarc’h, lire sur le site de Kartenn bost coz Penmarc’h

E brezhoneg
Yann Guillamot, Straed ar sec’hedeien, emb Al Liamm, 2020.
P.J. Helias, Marh al lorh, 230-233, Plon, 1986.
Paotred en hent-houarn / Les cheminots, dastumet gant Y. Le diberder, in Chanson traditionelle du pays vannetais (1910-1915), emb. 2011.

Pennad orin / Texte original

Geriaoueg
(Sources : 

- BL = Brezhonegerien Loktudi)
-PJH = Per-Jakez Helias)
-YG = Yann Guillamot
-J.P.= José Pochet
-YD = Youenn Drezen

Bagon-ioù ( ar vagon )
Beajour - ar veajourien (PJH)
Bilhed (YG)
Cheumino (BL)
Cheumino beg-du (BL)
C'hwitell
- war an diwezh e tregern un taol c'hwitell start hag a-lammoù (PJH)
Laezenn
- En ur sevel laezenn ar suler (YD)
Linenn (BL)
linenn an tren birinig ha linen an tren karotez a oa linennoù strizh(YG)
Linenn-houarn (PJH)
Marc'h-du (PJH)
- Ar marc'h-du e-neus e froudennoù, e zevezhioù skuizhder ha mouzerez pa vez bet re garget dezhañ e vagonioù gant patatez. (P.J.H)
Paotr ar glaou (P.J.H.)
Savenn-douar (PJH)
-ar savenn-douar a zoug al linenn-houarn.
Sturier (PJH)
Ti-gar (PJH+BL)
Ti-houarn (PJH)
Trañs-bigouter (PJH)
Treñ  (Laret a reer an treñ ha n'eo ket an tren) (BL)
- Me ' zo vont da drap' an tren 'bar' gar betek Pont 'n abad- (J.P.)
- Ni gemero an tren da zistroiñ d'ar ger (YG)
Treñ-bihan (BL)
Treñ-birinig ((PJH)
Treñ-karotez (PJH)

Troidigezh / Traduction

Vocabulaire et expressions
(sources)
- BL = Brezhonegerien Loktudi)
-PJH = Per-Jakez Helias)
-YG = Yann Guillamot
-JP= José Pochet
-YD = Youenn Drezen

Wagon - un wagon - des wagons
Voyageur - des voyageurs
Billet
Cheminot
Cheminot à la gueule noire
Sifflet
- enfin retentit un coup de sifflet energique et saccadé

Côte
- En montant la côte du Suler

Ligne
- Les lignes du train birinik et du train carottes étaient des lignes étroites
Ligne de fer
Locomotive (cheval-noir)
- Le cheval noir a ses humeurs, ses jours de fatigue et de bouderie quand on a trop chgargé ses wagons de patates.
Mécanicien (Gars du charbon)
Levée
- la levée de terre qui porte le chemin de fer.
Chef de gare
Gare
Halte ferroviaire
Transbigouden
Train
- Je vais prendre le train à la gare de Pont l'Abbé
- Nous prendrons le train pour rentrer à la maison

Petit train
Train des berniques
Train des carottes

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

An transbigouden

gant Yann Gwillamot
Pennad tennet eus Straed ar Sec'hedeien, emb Al Liamm, 2020.

Un drovezh e oa, e Pont-‘n-Abad, ur vamm-gozh hag a lâre d’he merc’h :

– Ma mab-bihan amañ, en deus graet e Bask kentañ abaoe ur c’hrogadig, ha n’eo ket bet tennet e boltred dezhañ c’hoazh ! Pelloc’h e vo re verr dezhañ e zilhad-Pask, ha n’en do mui tres ebet anezhañ…

– Ar gwellañ hon eus d’ober, eo mont a-benn ar sizhun a zeu, a eilgerias he merc’h. Ha ni a yelo d’ar Gelveneg, peogwir eno e vez graet labour un tamm mat gwelloc‘h ganto !

– Ha ni a gemero an tren da vont di, neuze !

– Ne raimp ket avat ! Ma ve lakaet an tamm paotr-se en tren, e peseurt stad e vo e dilhad  gantañ a-barzh e vimp degouezhet… Neuze e vo dres e-giz un tamm torch, siwazh ! Ni a yelo war droad !

– Ha ni a gemero an tren da zistroiñ d’ar gêr ! A-hend-all e raio ur mell kasadenn deomp da vale etre mont ha dont… Ha me a breno ar bilhedoù !

– Ma karit !

Setu, pa oa deuet an devezh a oa bet lakaet, e oa dav fichañ ar mab-bihan, gwisket gantañ e wiskamant Pask kentañ, roched wenn, kravatenn hag all. War-bouez ar brassard a oa bet dastumet gant ar vamm en ke sac ‘h :

– Ar mod all e vo kemeret evit un istrogell o vont dre an hentoù e-tro aze !

Hag int kuit. Ha lêr dezhi !

Ur wech tennet ar poltriji er Gelveneg, e pourchue ar vamm gozh da vont d’an ti-gar :

– Arabat deomp daleañ re, bremañ ! N’emañ ket ar mare da chom da ruzañ, peogwir, ar marc’h du, hennezh ne chomo ket da c’hortoz, c’hwi ‘oar !

Ha gant ur pennad tizh e oa aet da gavout un den a oa aze gant ur vazhig wenn hag ur c’hwitellig. Hag hi dezhañ ken prim all :

– Ni a zo o vont da Bont-‘n-Abad. Roit deomp daou vilhed !

– Hopala ! Hervez a welan, c’hwi a zo tri amañ. Tri bilhed a ranko bez’.

– Siwazh deoc’h ! Ma faotr-bihan, amañ, hennezh ne gemer ket plas ebet en tren. Hennezh ne zihan ket o vont hag o tont. Ha goude-se, ar marc ‘h du ne vo ket daleet evit ur poch-pleuñv e giz-se ! Hennezh n’eo ken un tamm krouadur anezhañ !

– N’eo ket an dra-se nag eo ! Ganin amañ ez eus ur reolenn hag ul lezenn. Ha me a rank mont diouzh al lezenn… Ar paotr-se, n’eo ket mui ur c’hrouadur. Hervez pezh a welan emañ gantañ e vragoù hir. Hennezh a zo o tont da baotr yaouank !

– O ma Doue ‘ta ! Ar brageier… Petra bennak en deus an dra-se da welet ? Met peogwir emañ e-giz-se al lezenn ganeoc’h, heuilhomp al lezenn neuze ! Roit deomp ur bilhed hanter !

– Ur bilhed hanter ? N’eus ket a-bell e oa daou vilhed evit tri, ha bremañ eo kouezhet d’ur bilhed hanter ! Ar vaouez-mañ n’emañ ket mat he fenn !

– Ma fenn a zo mat tre ! a eilgerias ar vigoudenn gozh. Roit deomp ur bilhed hanter ! Ma mab-bihan amañ, a zo gantañ ur bragoù hir, roit dezhañ ur bilhed ! Ma merc’h amañ a zo ganti un otoù berr, roit dezhi un hanter vilhed ! Ha ganin n’eus tra ebet, setu n’em eus ezhomm gour ebet !