Le Trésor du breton écrit Teñzor ar brezhoneg skrivet
Ce blog s'inscrit en complément de la Chronique Brezhoneg : trésor du breton écrit publiée dans Ouest-France dimanche. Vous y trouverez les textes intégrals et leurs traductions ainsi que des éléments de bibliographie et des liens internet pour en savoir plus. Amzer ar brezhoneg skrivet a ya eus ar bloaz 800 betek vremañ. Kavout a reoc'h amañ ar pennadoù en o hed hag o zroidigezh ha war an dro un tamm levrlennadurezh hag al liammoù internet da vont pelloc'h ganti ma peus c'hoant.

1904 : Les mémoires iconoclastes d’un paysan Bas-Breton

Quand Déguignet publie les premières pages de ses célèbres « Mémoires d’un Paysan Bas-Breton », il émaille son récit de termes bretons. Celui qui fut mendiant dans sa jeunesse n’oublie pas, non sans humour, la dure condition des siens : da lein e vez dec’hwitez, da verenn e vez patatez, da verenn vihan des pommes de terre, ha da goan avaloù-douar (Le matin, le midi, à 4heures et le soir, des pommes de terre, encore des pommes de terre, toujours des pommes de terre. Conteur, il multiplie les dictons populaires qui fleurissent la langue : Gant fall vez graet, mes heb ket n’eur ket evit ober (avec du mauvais on fait mais avec rien, on ne peut rien faire). Ret eo kaout permision an iliz  vit lakat ar roched e kichen an hivizh (Il faut la permission de l’église pour que gars et fille se côtoient).

Mais ce qui a fait le succès de Déguignet c’est sa hargne caustique contre les institutions politiques, religieuses, intellectuelles. Il invoque souvent Itron Varia ar fripouillez (Notre Dame des fripouilles) pour tailler des costumes aux représentants de la bonne société : Jezuz, pegen braz vez, Plijadur an dud-se, Mar c’hellfent kaout toud, Ar c’hreion hag ar youd ( Jésus, que le plaisir de ces gens là serait grand, s’ils pouvaient avoir tout, la bouillie et le gratin).

Déguignet a une dent contre Anatole Le Braz à qui il a confié ses manuscrits, il devra attendre huit longues années avant de se voir publier. Il consacre un poème incendiaire à l’écrivain : « Ar Frañs zo d’ar fransijen, Hag an Arvor d’an Arvoyou, D’ar Braz ha d’e eskibien, Da Anatol mestr an Ankou, Ar gernez hag ar vosenn. » (La France aux Français et l’Armor aux armoracailles, à Le Braz et ses évêques, à Anatole, le maître de l’ankou, de la faim et de la peste). Le Braz n’est pas le seul à être voué aux gémonies ; Déguignet nous donne une parodie de l’enfer de Dante en breton, un régal : Toud ar ganailhez-se, friponed ha lubrik, a zo chaofet eno gant an tan elektrik, En-dro dezho a zo kant ha kant mil furi, Gant brochoù houarn ruz evit o zourmantiñ (Toutes ces canailles, fripons lubriques, sont brulés par le feu électrique. Autour d’eux, cent mille furies les tourmentent avec des piques de fer rouge). Degignet signifie l’écorché vif, un nom qui lui va comme un gant. En 2017 sortira la 21ème édition des Mémoires du second best-seller breton de tous les temps après Le Cheval d’Orgueil de P.J. Hélias.

Pennad orin / Texte original

En em gonsolid evit mad          
Habitantet Breis izel
Sec’hit daelou ho toulagat
Aeru eo an Ebestel
Gantan eur roue ac un tad
Evid oc’hu tud santel.
 
En em goñsolit evit mat
Habitanted Vreizh-izel
Sec’hit daeloù ho taoulagad
Erru eo an Ebestel
Gante ur roue hag un tad
Evidoc’hu tud santel.
 
Alleluia o pepeus joa
Herio er ger a Vuenet
C’hoarzin e ra santes Anna
Pa zel demeus i denvet
E sonjal e zalec brema
Penos e vint dieubet.
 
Alleluia! O pebezh joa
Hiriv er gêr a Wened
C’hoarzhin a ra Santez Anna
Pa sell demeus he deñved
E soñjal azalek bremañ
Penaos e vint dieubet
 
Ia breudeur besomp contant
Cavet n’eusom eur roue
Eur roue Braz e puisant
E protejet gant Doue
Gant Doue ar jouisamant
Neuze gant san Guenole.
 
Ya, breudeur bezomp kontant
Kavet neusomp ur roue
Ur roue Braz ha puisant
Ha protejet gant Doue
Gant Doue ar jouïsamant
Neuze gant Sant Gwenole.
 
Alleluia o pepeus joa
Pepeus laoenidiguez
Ho vuelt Anatol hon tena
Demeus an dristidiguez
Canomp bemde alleluia
Evit hor zilvidiguez.
 
Alleluia ! O pebezh joa!
Pebezh laouenidigezh
O welet Anatol hon tennañ
Demeus an tristidigezh
Kanomp bemdeiz Alleluia!
Evit hor silvidigezh.
 
Evel guechal israël coz
A ma noue hor guerzet
Da Rom, d’ar Frans ha da Vro-zos
Mes ar Braz neus hor prenet
Rentomp dezan cant mil benos
Pa zomp gantan liberet
 
Evel gwechall Israël kozh
Ha ma noe hor gwerzhet
Da Rom, d’ar Frañs ha da Vro Saoz
Mes ar Braz neus hor prenet
Rentomp dezhañ kant mil bennozh
Pa ‘z omp gantañ liberet.
 
Alleluia o pepeus joa
D’eomp ni potret Breis izel
Ho vueled goude hor prena
Anatol eun den fidel
E zeu a c’hoas d’hor gouarna
Vel mab ar speret santel.
 
Alleluia! O pebezh joa
Deomp ni paotred Breizh-izel
O  welet goude hor prenañ
Anatol, un den fidel
A zeu arc’hoazh d’hor gouarnañ
‘Vel mab ar spered santel.
 
Evel ma lavar « Baba pou »
« Ar frans zo dar francijen,
Ac an Arvor dan arvoyou
D’ar Braz ha di Eskibien
Da Anatol mest an Ankou
Ar Guernez ac ar Vosen.
 
Evel ma lavar Babapou
« Ar Frañs zo d’ar fransijen
Hag an Arvor d’an Arvoyou
D’ar Braz ha d’e eskibien
Da Anatol mestr an Ankou
Ar gernez hag ar vosenn.
 
Alleluia o pepeus joa
Bars er broyou brezonec
Laveromp huel hosanna
Vit ar Braz Meriadec
Salut Anatol Kenta
Hor Roue oll galoudec
 
Alleluia ! O pebezh joa
Barzh ar broioù brezhonek
Lavaromp uhel : Hosanna !
Vit ar Braz-Meriadeg
Salud ! Anatol Kentañ !
Hor roue holl-galloudek
 
Conan ne voa met eur sauvaj,
Fanch Daou leun a dromplerez
I ver’h Anna e voa volaj
Mechantik et treitourez
Mes Anatol zo eun den saj
Leun a strak, a vouyeguez.
 
Conan ne voa nemet ur saovaj
Fañch daou leun a dromplerezh
E verc’h Anna a oa volaj
Mechantik ha treitourez
Mes Anatol zo un den saj
Leun a strak, a ouiziegezh.
 
Canomp eta alleluia
Bezom laouen e joaus
Remerciomp Santez Anna
Ac i mab bian Jesus
E barz Anatole Kenta
Eur Roue ken glorius.
 
Kanomp eta Alleluia !
Bezomp laouen ha joiaus
Remersiomp Santez Anna
Hag he mab bihan Jezuz
E barzh Anatol Kentañ
Ur roue ken glorius.
 
Anatol zo leun a furnez
Eur spered kaer e fertil
Karguet eo a drubarderez
Nan james den ken habil
Neus guelet abaoue Hermes
Machiavel e Bazil.
 
Anatol zo leun a furnez
Ur spered kaer ha fertil
Karget eo a drubarderezh
Nann! jamez den ken abil
Neus gwelet abaoe Hermes
Machiavel ha Bazil.
 
Alleluia o pepeus joa
Deomp ni bretonet bian
Hosanna da roue Brasa
Zo bet biscoas er bro man
Brasoc’h memes vit Mythra
Kronos, Zeus e Arès man.
 
Alleluia ! O pebezh joa
Deomp ni Bretoned vihan
Hosanna d’ar roue brasañ
Zo bet biskoazh er vro-mañ
Brasoc’h memes ‘vit Mythra
Kronos, Zeus hag Aresman.
 
Diviskit tous ho tillajoù
Habitantet a Vuenet
Goloet gato an enchou
Vit roue ar rouanet
Pa dostai eus ho hilijou
Evit beza curunet.
 
Diwiskit tout ho tilhajoù
Habitanted a wened
Goloit ganto an hentchoù
Vit roué ar rouaned
Pa dostay eus ho ilizioù
Evit bezañ kurunet
 
Neuze, kanit alleluia
E te deum laudamus
Ecce regem armorica,
Merci Doue Glorius
Brema visemp an herusa
Eus ar boblou evurus
 
Neuze, kanit Alleluia !
E te deum laudamus
Ecce regem Armorica
Mersi Doue glorius
Bremañ visemp an eürusañ
Eus ar pobloù evurus.
 
7 juillet 1899.
7 a viz gouere 1899.

Troidigezh / Traduction

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

éditions

Mémoire d'un paysan Bas-Breton, in Revue de Paris, Décembre 1904- Janvier 1905.
Mémoires d'un paysan Bas-Breton, éd. An Here, 1998. par Bernez Rouz. (21ème édition Arkae, 2017)
Histoire de ma vie, éd. An Here, 2002 par Norbert Bernard.

Brezhoneg
http://www.deguignet.eu/index.php/degemeraccueil
Favereau (Francis), Al lennegezh vrezhoneg.

Français
wikipedia : https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Marie_D%C3%A9guignet
Favereau (Francis), Anthologie de la littérature bretonne au XXème siècle, Tome 1, p.408-419.